Ünye’nin Burunucu Mahallesi’ne adini veren çikinti (burun), Topyani olarak bilinir. Böyle söylenmesinin nedeni , denize genis açiyla bakan bu burunda bir top bataryasi yuvasinin yer almasidir. Kentsel sit alani disinda kalan, mülkiyeti maliye Hazinesine ait, 352 ada, 2 parselde bulunan ve 2012 yilinda tescillenen yapinin bir tabya parçasi oldugu anlasilmaktadir.
Denizden gelecek bir saldiriya karsi Ünye savunmasinda kullanilmak üzere tahkim edilen bu tabyalarin bir benzerinin kentin dogu kiyisinda da oldugu tahmin edilmektedir.
19. yüzyilda yapildigi düsünülen bu tabyalar ayni zamanda cephane deposu olarak da kullanilmistir.
Samsun Kültür Varliklarini Koruma Bölge Kurulunun 25,04.2012 tarih ve 540 sayili kararina istinaden tescillenen alanda 2014 yilinda Türk-Japon Dostluk Aniti ve Ertugrul Firkateyni Aniti dikilerek bugünkü duruma gelmistir.
Ünye tarihini yansitan bu alan, önemli noktalardan biri olarak ziyaretçi akinina ugramakta ve her geçen gün daha fazla ilgi odagi haline gelmektedir. Ordu Müze Müdürlügünün ilgili raporu geregi bu alanda bir kazi yapilmasi kaçinilmaz hale gelmistir.
Kazi konusuna bilahare dönmek üzere, Topyani’na biraz daha yakindan bakalim.
Tabya nedir?
Tabya, bir bölgeyi savunmak için yapilan ve silahlarla güçlendirilen askeri yapidir.[1]
Eski Çagin sonlari ile Orta Çag döneminde büyük kalelerin yakinlarinda küçük savunma kuleleri ve mevzilerinin yapilmasi ile var olmaya baslayan tabyalarin asil gelisimi Yeni Çag’da olmustur. Atesli silahlarin vurma gücü artarken, ordularin kusatma yapabilme sürelerini uzatmak için silah, cephane ve erzak ihtiyaçlarinin kisa sürede tamamlanabilmesi, savunma yapilan sehirlerde daha büyük oranda tahkimat yapilmasi ihtiyacini ortaya çikarmistir. 11. yüzyildan sonra yayginlasan tabyalar, özellikle I. Dünya Savasi'nda siklikla kullanilmis ve II. Dünya Savasi'nda önemini kaybetmislerdir.
Savunma savaslarinda tabyalar askeri zaferlerin kazanilmasinda önemli rol oynamistir.[2] 20. yüzyilda hareketli savasin ortaya çikisiyla statik mevzilerin savunulmasi ve kusatma savasi önemini kaybetmis, tabyalar ikinci plana düsmüstür.
Tabya sözcügü, Arapça Ta’biye sözcügünden türemis ve donatma, hazirlik, yigmak veya ordu yigmak anlamlarina gelmektedir.
Tabyalar stratejik önem arz eden bir bölgenin, yerin, yolun veya sehrin güvenligini ve savunmasini saglamak üzere genellikle bölgeye hakim bir yerde yapilmis askeri tesislerdir.
Kurulum amaçlari, düsmani ileri savunma hatti olusturarak engellemektir. Sehirlerin ileri karakolu vazifesindedir.
Tabyalar yapi itibariyla mimari kaygilardan bagimsiz olarak sadece saglamlik ve güvenlik esas alinarak insa edilmislerdir. Ana binasi ve ulasim yollari genellikle toprak setlerle koruma altina alinmistir. Yapildiklari yerin durumuna göre planlandiklarindan dolayi birbirlerine benzememekle birlikte genel olarak sekillerine istinaden yildiz tabya, toprak tabya, hilal tabya, yay tabya seklinde siniflandirilmislardir.
Ünye Burunucu Topyani Tabyasi
Kiyi seridinde bulunan 1649 metrekarelik alan üzerindeki Topyani’nda 7 adet yükselti bulunmaktadir. Üzerleri tamamen toprakla kapali bu yükseltilerin altinda tabyalar oldugu biçiminde degerlendirilmektedir. Söz konusu alanda 3x2 metre ölçülerinde, yontulmus taslarla örülü kireçtasi katkili, dikdörtgen formlu yapi, bu tabyalarin görünür durumdaki halidir. Semerdam çatiya sahip yapinin girisi, bati yönünde 1,5 metre yüksekliginde bir demir kapiyla örtülüdür.
Elimizde bu somut kalinti disinda, alanin kuzeybati yönünde, deniz kiyisina yakin bazi yapi kalintilarina rastlanmaktadir. Çevre sakinlerinden edindigimiz bilgiler, Topyani mahallinin bir tabya yahut en azindan askeri bir depo oldugunu dogrulamaktadir. Alanin yan tarafinda ikamet eden Edip ve Metin Adali kardeslerin açiklamalari, burada Osmanli Ordusu tarafindan kullanilan Alman-Krupp yapimi 10,5 cm FH 98/09 obüs veya 10.5 cm Feldhaubitze 98/09 toplarindan oldugunu göstermektedir. Alman yapimi Rheinmetall tarafindan üretilen sabit geri tepme (geri tepme mekanizmasina sahip olmayan) bu toplardan, 18. Yüzyildan itibaren Anadolu’nun pek çok müstahkem mevkisine konuslandirilmistir. Metin Adali’nin ifadesine göre, Topyani sahilinin dogu kesiminde, denizin altinda çok sayida top mermisi bulunmaktadir. Yillar önce dalarak bunlardan çikardiklarini söylemistir.
Bu vesileyle geçtigimiz hafta, 6 Eylül 2021’de vefat eden Metin Adali’yi rahmetle aniyoruz.
Devam edecek: Gelecek bölüm Osmanli Arsivleri Uzmani ve Arastirmaci Sabri Bacaci’nin katkilariyla Ünye Tabyalarindan maas alan Osmanli Askerleri.
ÜNYE TARIH ARASTIRMA GRUBU
Ahmet Kabayel-Ahmet Derya Varilci
[1] TDK Sözlük.
[2] Çanakkale Savasi’nin seyrini degistiren Anadolu Hamidiye Tabyasi bu konuda önemli bir örnektir. Istanbul’un güvenligini saglamak amaciyla basta Fatih Sultan Mehmet olmak üzere birçok Osmanli padisahi Çanakkale’yi kaleler ve tabyalarla tahkim etti. Kalelerin haricinde bogazi koruyan çok sayida tabya da insa edildi. Sultan Abdülmecid, Sultan Abdülaziz ve Sultan Abdülhamid dönemlerinde insa edilen tabyalarla bogazin güvenligi artirilmaya çalisildi. Insa edilen bu kaleler ve tabyalarla 1915 yilinda Çanakkale geçilmez hale geldi. Anadolu ve Rumeli Hamidiye Tabyalari yaninda Anadolu Mecidiye Tabyasi, Degirmenburnu Tabyasi, Domuzdere Tabyasi, Ertugrul Tabyasi, Kayalik Tepe Tabyasi ve Namazgah Tabyalari gibi daha bir çok tabya mevcuttu. 19'uncu yüzyilda, Rus ordularinin istilasina karsi Kanli Tabya ve Arap Tabya - Kars, Hidirlik Tabyasi – Edirne, Pasa Tabyalari – Sinop ve Aziziye Tabyasi – Erzurum, adindan çok söz ettiren tabyalardir.