Tarihte Ünye’de Üzüm Bağları

Sarap taze üzüm suyunun mayalanmasi ile elde edilen alkollü bir içecektir. Üzüm disinda diger meyvelerden de yapilir, yüzde 88 su, yüzde 12’si alkoldür.  Sankritçe “sevgili” anlamina gelir. Hititler “Weana” demislerdir. Yunancasi  'Woine' veya 'Oinos', Latincesi 'Vinum', Italyanca ve Ispanyolca 'Vino', Almancasi 'Wein', Ingilizcesi 'Vine', Fransizcasi 'Vin' dir.

Bir zamanlar sarap ve üzüm sehri olarak bilinen ve adlari da üzüm ve üzüm baglari anlamina gelen Ünye’de tarihin hangi dönemlerinde sarap üretilmistir, tam olarak bilemiyoruz.

Ama Ünye’de geçmiste bir sarap üretimi yapildigi da bir gerçektir. Bunu, günümüze kadar ulasan bazi belgelerden ögrenmekteyiz. Bunlar,  Ünye’nin Oinoe, Oine gibi adlarinin üzüm bagi ve sarap anlamina gelisi,  Bizans’ta,  sairlerin “Gelmez oldu Oney’in saraplari” diye siirler yazdiklari efsanesi, Ünye’de Bagbasi diye bir yerin olmasi ve 1930 yilinda yayinlanan Ünye Rehberinde Ünye’de sarap imalathaneleri oldugu yaziyor olmasi, bir belgede de son imalathanenin 1936 yilinda kapandigi,  Ünye’de eski adi “Kelas” olan“Koruklu” köyü ile Yüceler köyünde sarap imal edildigi “Koruk” un bir üzüm cinsi oldugu.

Ayrica Strabon gibi  tarihçiler Karadeniz’de verimli baglar oldugunu ve buralardan  Venedik’e sarap gönderildigini yazmaktadir.. Biz bu arastirmamizda Ünye’de 1936 yilinda kapanan son sarap imalathanesini bulduk ve onu isleyecegiz.

Ünyeli gemicilerin Venedik ve Marsilya gibi limanlara götürdükleri mallar arasinda bol miktarda sarap oldugu bazi tarihi kaynaklarda yazilidir. M.S. 600 yillari sonlarina Ünye, sarapçilikta gelisen ve arka yamaçlari üzüm baglari olan bir sehir olarak karsimiza çikmaktadir. “Bagbasi Tepesi”nin adi da bu üzüm baglarindan gelmektedir.

Ünye’nin hemen hepsi birbirine benzeyen Inaos, Oenes, Oinoe, Oine Oinoie, Onea, Oenoe, Noi, Oinoi, Unieh, Unie, Unia gibi isimlerinin üzüm, üzüm bagi, sarap, üzümü bol olan yer, anlamina gelmektedir.

Karadeniz sahil seridinde sarap üretimi çok yoktur. Sarapçilik yüz kilometre arkamizda Niksar ve Tokat’ta baslar. Sahil seridinde yemeklik iki meshur üzüm vardir. Hirtariç üzümü ve kokulu siyah üzüm, buna Isabella üzümü, muhacir üzümü ve Batum üzümü de denir. 1800 lü yilarda Gürcistan’dan gelen muhacirlerin getirdigi söylenir.

Izabella Üzümü

Kokulu Üzüm ve Hirtariç Üzümü

Karadeniz Bölgesinde Artvin - Sinop arasindaki sahil seridinde çilek tadini andiran özel aromaya sahip,  mavi-siyah, pembe, bakir kirmizi ve siyah renkli bir üzüm yetistirilmektedir. Buna yöre halki kokulu üzüm der. Bu üzümün literatürdeki bilimsel adi “Izabella Üzümü”dür. Hirtariç diye bildigimiz tür ise Izabella üzümünden üretilmis bir türdür.

Vitis Labrusca, Izabella adiyla litaratürde yer alan bu üzüm olgunlastiginda çevreye yaydigi çilek-ahududu kokusu ile bilinir.

Akrabasi olan Hirtariç ise biraz daha serttir. Kasim ayinda tatlanir.

Hirtariç Ermenice kökenli bir kelimedir. “Sert, kaba” anlamina gelir. Bizim kaba saba adamlar hakkinda kullandigimiz  “Hirt” kelimesi ile ayni kökendendir..   Bir bilim adami Hirtariç üzümünün  'Isabella' üzümünden oldugunu kanitlamistir. Bütün bu bulgulardan ortaya su çikmaktadir. Ünye’de geçmiste bagcilik ve sarapçilik yapilmistir.

Ermeni ve Rum ahalinin de Ünye’den gitmesi ile bu meslek son bulmus, üzüm baglari sökülmüs yerine findik dikilmistir. Son sarap imalathanesi de 1936 yilinda kapanmistir. Ünye’de sarap ve sarapçilik konusunda simdilik elimizde bulunan bilgiler bu kadardir.

Izabella dedigimiz kalin kabuklu çilek aromali üzüm ve onun bir baska cinsi biraz daha sert ve eksi olan Hirtariç üzümü Ünye ve çevresinde bol miktarda yetistirilmekte ve çarsi-pazarda satilmaktadir. Bu üzümden halen evinde amatörce sarap yapanlar ve Ünye’nin her köyünde ve hatta sehir içinde bile Izabella ve Hirtariç üzüm asmalari bulunan bir sürü bahçe vardir.

Ünye’de Son Sarap Imalatçisi

Bulunan damacana ve sarap etiketi

Ve Yazili Belgeler

Ünye ve sarap.

 Ünye’de en çok yazilan konulardan biri. Arkada Tekkiraz’a kadar uzanan bir bölgede o bölgelerdeki Rum ve Ermeni köylerinde çokça yapilmis ve hatta Ünye’den yelkenlilerle Marsilya’ya kadar ticareti yapilmistir.

Ünye’de bilebildigimiz kadari ile son sarap imalathanesi 1936 yilinda kapanmistir.

Bugün bu son sarap imalathanesine ait elimize yeni bulgular geçmistir. Sarap imalatinda kullanilan damacanalar, “Ünye Sarabi” adli saraplarin sise etiketleri, Inhisar Basmüdürlügü (Tekel) tarafindan ver ilen izin ve yetki belgeleri ile sise etiketleri ve on bin kilo sarap siparisi ile ilgili belgeler bulunmustur.

Ünye’de üzüm baglarinin ve sarap imalatinin yok olus nedenleri hakkinda bilimsel bir arastirma ve çalisma yapilmamistir. Yapmaya kalktigimizda da geç kalinmistir.

Yalniz kiyida kösede yazilmis dogrulatamadigimiz bir kaç kirik dökük bilgi kalmistir.

Ünye’de üzüm baglari ve sarap imalati hakkinda ne bir iz ne de bir kisi kalmistir.

Sagdan soldan edindigimiz bu bilgilerle Ünye’de sarapçilik saglikli olarak ne yazik ki yazilamiyor. Bu konuda bilgi alacagimiz bir tek Haci Mustafa Kalafat kalmistir, bizi kabul edip bildiklerini söyledi. Çalismalarimiz sirasinda yardimlarini esirgemeyen son sarap imalathanesine ait belgeleri bize saglayan imalathane sahibi Kara Ali’nin Sabri’nin torunu Nese Akkas’a ve katkilari için  Bilgin Hasdemir’e tesekkür ederiz. (Yasar Karaduman)

 Haci Mustafa Kalafat’in bize anlattiklari:

Ünye’de sarap imalati ile ugrasan kimlerdi?

Ünye de sarap imalatiyla ugrasan iki kisiyi taniyorum Kara Ali’nin Mehmet ve Kara Ali’nin Sabri, iki kardesti. Ortaçarsi Caddesi Kefeli Han’in oldugu yer de sarap imalathaneleri vardi.

Ünye’de bu kadar ileri bir sarapçilik neden kayboldu

Eskiden Ünye’de eskiden bag bahçe üzümdü, üzümü çok meshurdu, üzümün siyah taneleri birbirine bitisikti. Bu üzümlerden burada ürettikleri çok kaliteli saraplari dis devletlere gönderirlermis orada çok ragbet görürmüs. Bu sarap Ünye’de üretildigi için Ünye Sarabi ismini almisti.

Ünye’nin çevresi eskiden üzüm baglari ile doluymus, bu hangi cins üzümdü bu baglar neredeydi?

Ünye’de bu saraplik üzüm halen bazi bahçelerde bulunur. Öyle sarap fabrikasinda islenecek kadar fazla bir ürün yok, kaybolmak üzere. Ünye’nin köylerinde de yetisir bu üzüm. Rengi siyah, siktigin zaman içinden kirmizi eksi su çikar, adi Hirtariç üzümüdür. Sarabi daha çok burada oturan Ermeni ve Rumlar yapardi, onlar gidince baglar bakimsiz kaldi bölgeye yeni gelenler baglari söktüler, findik diktiler. Son sarap imalathanesi bahsettigimiz kisilerindi o da 1936 yilinda kapandi.

Siz sarap imal edilen bugün yikilmis bir halde duran imalathaneyi çalisirken gördünüz mü?

Ben 15 yasindaydim imalathanenin çalistigi zamanlari bilmiyorum.

Üretilen saraplar nereye satilirdi?

Yurt disina satilirdi. Basta Fransa’ya ve çesitli ülkelere giderdi. Ünye’de 8-10 yil sarapçilik isi yapilmis. 

Bu imalathaneye üzüm nereden gelirdi?

Ünye’nin farkli köylerinden gelirdi.

Ünye halki bu saraplardan alir içer miydi?

Yurt disina satilan sarabin muhakkak Ünye’de de tüketimi olmustur.

Bu baglari koruyabilseydik Ünye’de bir iki sarap imalathanesi olsaydi kötü mü olurdu, iyi mi?

Pek güzel olurdu, zamanin da koruyamadik bilemedik, gelen nesil bunun kiymetini anlayamadi fabrika kapandi gitti.

Ünye zaman içinde çok köklü bir degisime ugradi bazi meslekler yok oldular sarap üretimi de bunlardan biri, bunu Ünye için bir kayip olarak görüyor musunuz?

Keske kaybolan bütün sanat dallarini sarapçilik ta dâhil koruyabilseydik ne güzel olurdu,  kayip olarak görüyorum.

Tekrar sarap üretimini canlandirmak için önce üzüm baglari yapmak lazim. Çevrede bos arazi yok, çevredeki findiklari sökmek lazim, acaba sarapçilik findiga alternatif olabilir mi?

Bu gayet güzel bir sey ama buna bir öncü lazim,  sermayedar olmasi lazim, yapilsa güzel olur halkimizin buna duyarliligi olur mu olmaz mi bilemem.

Geçmiste Karadeniz’de sarap ve üzüm bagi olan baska yer yok. bir tek Ünye’de vardi, acaba neden?

Ünye topragi ve cografi konumu, deniz kenari ve havasinin nemli olmasi ve rüzgarlarin esis yönleri bu üzümün yetismesine müsait oldugu, ve  Ünye’de ki kaliteli üzümün çevrede hiçbir yerde yetismedigi söylenir.