Ünlü Arkeolog Vere Gordon Childe “İnsan kendini yaratır!” diyor.[1]
Kendini yaratan insan, bu çabasıyla kendini, doğayı ve toplumu değiştirir, dönüştürür…
Ve nihayetinde geleceği şekillendirir.
Ancak kaçınılmaz son gelip çatar…
Bunca emeğin her birey için karşılığı eninde sonunda ölümdür!
Ölüm karşısında insan çaresizdir.
Ölünce her şeyin bitmemesi gerektiğini düşünür.
Dini inançları ve kültürel birikimiyle birlikte bir öte dünya anlayışına ulaşır.
Yüz binlerce yıl önce insan bu bilinçle ölülerini gömer ve tekrar dirileceğini öngörür.
Mağara insanı Neanderthallerin bile ölülerini gömdükleri tespit edilmiştir…
Paleolitik Dönem’den bu yana ölenler için yas tutulur, mezarlarına ölü armağanları bırakılır.
Neolitik Çağ’da ölenler ise kutsanır, ata kültü denen bir tabuya dönüşür. Çatalhöyük’te olduğu gibi evlerin tabanlarına gömülür.
Kentsel yerleşimle birlikte nekropol (ölüler şehri) adı verilen toplu gömü alanları ortaya çıkar.
Ölü gömme geleneği ve mezarlar tarihsel gelişim ve toplumsal statüye göre çeşitlilik gösterir.
Basit toprak gömüden, kremasyona (ölülerin yakılması); pişmiş toprak, pithos ve lahite kadar değişik defin işlemlerine ve mezar biçimlerine rastlanır.
Tümülüsler ve kaya mezarları, anıtsal mezarlar olarak karşımıza çıkar. Bu tür mezarlar kral yahut imtiyazlı (önemli) insanların gömüldüğü mekânlardır.
Tümülüsler, toprak yığılarak oluşturulmuş mezar tepeciklerdir. Bu tür mezar geleneğine daha çok Anadolu’da, Trakya, Orta Asya, Rusya ve Meksika'da rastlanır. Orta Asya'da kurgan olarak bilinirler.
Anadolu’da MÖ. 1200’lerden sonra Phrigyalılara ait tümülüsler olmakla birlikte, tümülüs yapımı daha çok Lydialılar'da önem kazanır. Batı Anadolu’da sadece bir bölgede 100 Lydia tümülüsüne rastlanmıştır. Bunlardan en büyüğü Lydia kralı Alyattes'e aittir ve yapımında 16 tonluk taş bloklar kullanılmıştır.
Ankara-Polatlı topraklarında bulunan ve Phrygia Kralı Midas’a atfedilen Tümülüs ise Anadolu’nun en eski anıt mezarlarından biridir.
Kaya Mezarları
Kayalara oyulmuş bir veya birden fazla odadan meydana gelen mezar yapılarıdır. Anadolu'da Phrygler ve Urartular ile başlayan bu mezar geleneği Lydia, Hellenistik krallıklar ve Romalılar döneminde yaygınlık kazanmıştır. Anıtmezar niteliğindeki en eski örnekleri, M.Ö. IX. yüzyıl sonlarında Urartuların başkenti Tuşpa’da (Van) bulunur. Demir aletlerle sert kireç kayaçlarının oyulmasıyla oluşturulan bu mezarlar çok odalı tiptedir.
Cepheleri kabartmalarla bezeli ilk kaya mezarları MÖ VI. yüzyılda Persler’de görülür. İtalya'da Güney Etruria'da, San Giuliano da yer alan Geç Arkaik stoalı mezarlar ile Norchia ve Sovana da bulunan tapınak mezarlar Etrüsk Dönemi örnekleridir.
Yunanistan’da ise Attika ve Argos'ta, erken döneme tarihlenen, çoğu dromoslu (ön giriş koridorlu) kaya mezarları bulunmaktadır.
Anadolu'da, cephesi kabartmalarla bezeli mezar yapısı geleneğinin Pers etkisiyle yayıldığı düşünülmektedir. Özellikle MÖ V. ve IV. yüzyılda Phrygia, Lykia ve Lydia bölgeleri başta olmak üzere bölgede pek çok kaya mezarı anıtsal örnekleri mevcuttur.
Anadolu’da yer alan diğer örnekler arasında Paphlagonia'nın Helenistik Dönem kaya mezarlarını sayabiliriz.
Paphlagonia Kaya Mezarları
Paphlagonia kaya mezarları MÖ. 1000’li yıllardan itibaren Anadolu’nun kuzeyinde görülen ve Hellenistik Dönem’de yoğunluk kazanan, genellikle alçak kabartmalarla bezenmiş stoalı örneklerdir. En iyi korunanları Alasökü'de Direklikaya ile Asar'daki Kayadibi kaya mezarlarıdır.[2]
Paphlagonia kaya mezarlarının kökeni, Phrygia mezar geleneğine dayanır. Afyon ve Eskişehir çevresinde rastlanan Phryg (Frig) mezarlarının genellikle masif olan cepheleri aslan betimlemeleriyle bezenmiştir. MÖ V. Yüzyıl’dan Roma dönemine değin çok sayıda kaya mezarının yapıldığı Lykia bölgesinde en erken örnekler ahşap evlerin taklitleri olarak biçimlendirilmiş ve giderek Yunan tapınağı cepheli örnekler olarak yaygınlaşmıştır.
Paphlagonia Bölgesi kaya mezarları mimarisi, Amnias ve Halys vadisi olmak üzere iki ana grupta incelenebilmektedir. Ancak özellikle Hellenistik Dönemle birlikte bu vadiler dönemin büyük güçlerinden olan Bithynia ve Pontus krallıklarının eline geçmiş ve Paphlagonia Kralları daha çok Devrez ve Soğanlı Su Vadisi içeresinde egemenliklerini sürdürmüşlerdir. Dolayısıyla kaya mezarları, daha çok bu vadilere kaymış ve mimaride Amnias ve Halys vadisi geleneğini sürdürmüşlerse de cephe ve planda görülen sadeleşme ve primitif anlatım, bu kaya mezarlarını erken dönem kaya mezarlarından ayırmaktadır.[3]
Telmesos'ta yazıtından Amyntas’a ait olduğu anlaşılan, İn Antis Tapınak[4] görünümündeki mezar (MÖ 4. yüzyıl); Antiphellos'ta modern kentin (Kaş) batı yamacında yer alan ve Pers etkili Helenistik mimari yansıtan mezarlar (MÖ 4. yüzyıl); Limyra'da bir yol boyunca sıralanmış olanlar ile Myra'da pitoresk kompozisyonlar oluşturan etkileyici örnekler ünlüdür.[5]
Karia bölgesinde ise Kaunos kaya mezarlıklarıyla özellik kazanmıştır.[6]
Paphlagonia kaya mezarları, öncelikle anıtsal ön cepheli yapılmış, ana mezar odasına giden açıklık iki ya da daha çok sütunla ahşap bir konuttan etkilendiği kadar bir tapınak etkisiyle oluşturulmuştur. Ön cephede aynı zamanda kırma beşik çatı içinde kalan alınlık kısmı kabartma figürlerle süslenmiş ve buraya dinsel imgeler yerleştirilmiştir. Sütunlu ön cephede bir hol/açıklık oluşturmuş ve buradan da ana mezar odasına geçilmiştir.
Mezar odasında bir ya da daha fazla ölünün yatırıldığı sedir de (kline) aynı kayadan oyularak oluşturulmuştur.
Pontus Kaya Mezarları
Paphlagonia kaya mezarlarıyla benzerlik gösterir. Mitridat krallığına ait kaya mezarları Sinop’tan başlayarak Amasya, Tokat istikametine doğru yayılım gösterir. Orta Karadeniz’in iç kesiminde yer alan anıtsal kaya mezarlarının sahil kesimindeki istisnai örneği Ünye Kalesi’nde bulunur. Kral mezarı niteliği taşımayan örnekler ise bölgede oldukça yaygındır. Ünye Balavuz, Tozkoparan ve Sırma Kaya Mezarları gibi, Ordu Kurul Kayalıkları’nda ve Karadeniz’in diğer kesimlerinde onlarcası mevcuttur.
1997-2008 yılları arasında Prof. Dr. Mehmet Özsait ve ekibi tarafından Turhal ve Zile ilçelerinde aralıklarla sürdürülen arkeolojik yüzey araştırmalarında çok sayıda kaya mezarı tespit edilmiş ve bölgede bulunan kültür varlıklarına dair önemli bilgilere ulaşılmıştır.
Turhal-Zile örneklerinde kayaya oyulmuş basamaklarla ulaşılan mezarların ön cephesi güneye ya da güneybatıya bakmaktadır. Dolayısı ile mezarlar basamaklar üzerinde yükselen bir platformun üzerindedir. Mezarlara giriş platform zemininden daha yüksekteki dikdörtgen bir kapıyla sağlanmıştır. Giriş kapısının hemen önünde sunak ya da masa benzeri bir mimari elemanın yerleştirilmesi için açılan yuva ve delikler mevcuttur. Mezar odası, kareye yakın dikdörtgen veya dikdörtgen planlı olup, tavan formu sadece bir örnekte düz iken, diğer örneklerin hepsinde tonozludur.[7]
Ölü yatağı uygulaması “kline”, Zile’deki Koca Kayzer, Kapıkaya ve İğdir Köyü Göz Mevkii 1 Nolu kaya mezarları dışındaki diğer kaya mezarlarının odalarının hepsinde karşımıza çıkar. Dağınık ve tekil örnekler şeklinde karşımıza çıkan kaya mezarlarının odalarındaki ölü yatakları, bir ile üç arasında değişen bir sayıda olup, ana kayanın şekillendirilmesiyle oluşturulmuş ve zeminden yükseltilmiş olarak tasarlanmıştır.[8]
Pontos Bölgesi kaya mezar geleneği denildiğinde ilk akla gelen şüphesiz Amasya Kral Kaya Mezarları’dır. Konuya Mitridat Krallığı’nın ilk yönetim merkezi (başkenti) Amasya’da bulunan kaya mezarlarıyla devam edeceğiz.
Kaynaklar:
Childe, Verde Gordon. Man Make Himself, Watts and Co. London.1936
Dökü, F. Eray, Paphlagonia Bölgesi Kaya Mezarları, Ark. Doktora Tezi, 2008 Antalya
Öğün, Baki vd. (2002), Kaunos. Kbid. 35 Yılın Araştırma Sonuçları (1966-2001), İzmir
Bean, E. George. Eski Çağda Lykia Bölgesi, Arion Yayınevi, İst. 1997
Dönmez, Şevket. Amasya: Yar ile Gezdiğim Dağlar, Yapı Kredi Yayınları, İst. 2014.
Özsait, Mehmet. 1999. “1997 Yılı Tokat ve Çevresi Yüzey Araştırması”, 16. Araştırma Sonuçları Toplantısı-2, Ankara: 89-107.
Özsait, Mehmet. Özsait, Nesrin, 2010; “2008 Yılı Tokat ve Amasya İlleri Yüzey Araştırmaları”, 27. Araştırma Sonuçları Toplantısı-2, Ankara: 195-222.
Tekin, Metin. 2020 Pontos Bölgesi’nin İç Kesimindeki Kaya Mezar Geleneği Üzerine Bir Değerlendirme, TÜBA-AR 26, İst. 2020
[1] Man Make Himself, Verde Gordon Childe, Watts, London.1936
[2] Paphlagonia Bölgesi, Batı Karadeniz ve Orta Karadeniz’in bir bölümünü kapsar. Günümüzde Kastamonu, Sinop, Bartın, Çankırı ve Karabük bu bölgede yer alırken; Çorum, Bolu, Zonguldak ve Samsun illerinin bir bölümü de bu bölgenin içinde kalmaktadır.
[3] Dökü, 2008, s. 16
[4] In Antis: Önde kutsal oda (cella) bulunan tapınak tipleridir. İki sütunlu ve alınlıklı tapınaklardır.
[5] Bean, 1997, s. 11
[6] Öğün, 2002, s. 3
[7] Dönmez, 2014, s. 21-27.
[8] Tekin, 2020, s. 145