Önceki Bölümün Özeti
Arkeolojik araştırmalar bakımından Karadeniz, Anadolu’nun diğer bölgelerine nazaran oldukça geri kalmıştır. Yağışlı ve dağlık bir bölge olması yanında havası değişken, denizi dalgalıdır. Tüm bu olanaksızlıklarına rağmen Samsun, Kastamonu ve Trabzon’da, 1940’lı yıllardan başlayarak arkeolojik araştırmalara ve kazılara başlanmıştır. Ünyeli hemşerimiz, Etnograf ve Arkeolog İsmail Kılıç Kökten ile birlikte Tahsin ve Nimet Özgüç’ün çabaları bu konuda etkili olmuştur. Özellikle Kökten’in Ünye’de yaptığı yüzey araştırmaları ve başlattığı kazılar, Karadeniz arkeolojisine önemli katkı sağlamıştır.
Bu durumu bölgenin arkeolojik araştırmalarına hemşerimiz Kökten gibi emeği geçmiş değerli arkeolog Prof. Dr. Mehmet Özsait oldukça güzel özetlemektedir:
“Ordu'da arkeoloji ve Eski çağ tarihi ile ilgili pek az araştırma yapılmıştır. Bunlardan bizim için en önemlisi kıymetli hocam Prof. Dr. i. Kılıç Kökten'in Unye Yüceler köyü Cevizderesi sekilerinde bulduğu Paleolitik taş aletlerdir. (İ.K. Kökten, A.U. DTCFD, XXl3-4, 1963, s. ?-.75 vd., Lev. I-II). Yine İ Kökten Ünye’nin Tozkoparan mevkiinde yaptığı bir sondajda Üst Paleolitik, Kalkolitik ve İlk Tunç Çağ'a ait buluntular veren bir yerleşme yeri tespit etmiştir. Bu buluntular Ordu'nun kültür tarihi için son derece önemlidir.” [Prof. Dr. Mehmet Özsait, 1990 Yılında Ordu-Mesudiye Çevresinde Yapılan Yüzey Araştırmaları.]
Karadeniz’de Orta Paleolitik Dönem
Bölgede M.Ö. 100.000 - 40.000 yıllarına tarihlenen Orta Paleolitik safhaya ait âletler Kastamonu, Gölköy Enstitüsü yakınında bulunmuştur (Lewallesien tipte âletler). M.Ö. 40.000 - 12/10.000 yılları arasında tarihlenen Üst Paleolitik safhaya ait buluntular. İ. K. Kökten tarafından Ünye - Tozkoparan mevkiinde yapılan sondaj sonucunda ele geçmiştir.
Aynı yerleşmede Kalkolitik ve İlk Tunç Çağı buluntuları da görülmüştür. İ. K. Kökten, 1940 yılında Samsun - Tekkeköy'de, Fındıcak ve Çınarlık vadilerindeki volkanik karakterli arazide 2 mağara, 30'dan fazla sığınak ve inler tespit eder.
T. Özgüç ve N. Özgüç ile birlikte burada 'A Mağarasında' yaptıkları kazıda, Mezolitik olduğunu söyledikleri âletler bulmuşlardır. Karadeniz Bölgesi'nde henüz Neolitik olabilecek bir yerleşmeden söz edemiyoruz. Buna karşılık az sayıda da olsa, Kalkolitik Çağ yerleşmesine ait buluntuları, Dündar Tepe, Horoz Tepe, İkiztepe gibi kazılarda Ch. Burney'in Batı ve Orta Karadeniz Bölgesi'nde, U. B. Alkın ve ekibinin Samsun ilinde, M. Özsait ve ekibinin Amasya, Ordu ve Tokat'taki yüzey araştırmalarında ele geçmiştir. [Ayrıntılı bilgi için bkz. Mehmet Özsait - "İlkçağ Tarihi'nde Trabzon ve Çevresi" Trabzon Tarihi Sempozyum Bildirileri, 6 - 8 Kasım 1998, Trabzon 2000, s. 36.]
Ankara Dil-Tarih ve Coğrafya Fakültesinden Prof. Dr. Metin Kartal, bölgeye ilişkin şu değerlendirmede bulunmaktadır:
"Bu bölge de [Karadeniz Bölgesi kastediliyor] araştırması az olan bölgelerimizdendir. Tekkeköy - A Mağarası'na [Samsun] ek olarak verebileceğimiz örneklerden birisi de Killiğin Mağarası'dır ve Bayburt il sınırları içindedir. Buluntu alanlarının gün geçtikçe yeni araştırmalarla çoğalacağını umut etmekteyiz." [Metin Kartal, Türkiye'de Son Avcı - Toplayıcılar, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, s. 87, İstanbul 2009]
Karadeniz’de İlk Arkeolojik Kazı Çalışmalarından Günümüze
Karadeniz’de İlk Arkeolojik Kazı Samsun ve çevresinde yapılmıştır. Bilimsel anlamda ilk kazı Toduraki Macridy tarafından 1907 yılında Akalan’da başlatılmıştır.
1926 yılında Von der Osten Amerikan Şarkiyat Araştırması Enstitüsü adına Akalan Kalesi’nde incelemelerde bulunmuş, Kavak ve Ladik İlçelerindeki merkezler hakkında kısa notlar almıştır.
1940-1941 yıllarında ise İ. Kılıç Kökten başkanlığında Nimet Özgüç ve Tahsin Özgüç’ten oluşan bir ekip tarafindan bölgede araştırma gezileri yürütülmüş, Dündartepe Tekkeköy ve Kaledoruğu Höyüğünde kazılar gerçekleştirilmiştir.
1946 yılında Hamit Zübeyir Koşay ve Mahmut Akok tarafindan Lerdüge (Havza) Tümülüslerinde kazı ve araştırmalar yapılmıştır.
1955 yılında C.A. Burney, Bafra ve Alaçam arasında kalan kesimde araştırmalar yapmıştır. Ardından W. Orthmann Samsun bölgesini araştırmış, C. A. Burney’in araştırma sonuçlarını değerlendirmiştir. Bu araştırma ve kazıların dışında E. Forrer, H. Winckler, D.G. Hogarth, F. Genouillac ve S. Przeworski gibi araştırmacılar bölgede çıkan eserler üzerinde çalışmalar gerçekleştirmişlerdir.
Görüldüğü gibi Cumhuriyet’in ilk yıllarında ve takip eden dönemde Orta Karadeniz bölgesi oldukça yoğun arkeolojik araştırmalara sahne olmuştur. Özellikle yabancı araştırmacıların ilgi odağıdır.
1970 yılında J. A. Dengate tarafindan Sinop ve Samsun illerinde bir yüzey araştırması yapılmıştır. 1971-1977 yılları arasında ise Uğur Bahadır Alkım başkanlığındaki bir ekip tarafindan Samsun il sınırları içinde geniş kapsamlı bir yüzey araştırması yapılmıştır.
1991 de Samsun Arkeoloji Müzesi tarafindan Kara Samsun olarak adlandırılan alanda yapılan kurtarma kazısı ise günümüz samsun ili yerleşiminin geçmişi, Antik Amisos kenti hakkında bize önemli bilgiler sunmuştur. 1990 ve 1994 yılları arasında Amisos’ta incelemeler yapan S. Atasoy çalışmasının sonuçlarını bir kitapta toplamıştır. 2000 yılında Önder Bilgi, S. Atasoy, Ş. Dönmez ve L. Summerer’den oluşan bir ekip tarafindan Samsun Bölgesi Kültürel Gelişim Projesi kapsamında bir yüzey araştırması gerçekleştirilmiştir.
Samsun ile birlikte çevre illerini de kapsayan daha geniş yüzey araştırmalarından ilki 1986-2004 yılları arasında Mehmet Özsait tarafindan, ikincisi ise 1997-2005 yılları arasında Ş. Dönmez tarafindan yürütülmüştür.
2005 yılından beri ise Vezirköprü Oymaağaç’ta (Nerik) R. Czichon tarafindan yürütülen kazı ve yüzey araştırmaları Samsun’un Arkeolojik geçmişine ışık tutması açısından oldukça önem taşımaktadır. Bu kazı ve araştırmaların yanında özellikle 2009 Samsun Arkeoloji Müzesi tarafindan raylı sistem güzergâhı üzerinde yer alan Kurupelit’te gerçekleştirilen kurtarma kazıları MÖ. 6. yüzyılda koloni kenti olarak kurulan Amisos için tarihine ışık tutacak önemli buluntular ortaya koymuştur.
2013 yılında Vezirköprü ve Havza ilçelerini kapsayan Neoklaudiopolis Antik Kentinin sınırları belirlemeye yönelik olarak T. Bekker-Nielsen başbakanlığındaki bir ekip tarafindan yüzey araştırmaları gerçekleştirilmiş ve elde edilen sonuçlar bir kitapta toplanmıştır.
Son olarak 2015 yılından itibaren Atila Türker tarafindan Prehistorik ve Protohistorik yerleşimleri tespit etmek amacıyla Kurupelit’te ve Dombalaktepe’de arkeolojik kazı çalışmaları yürütülmektedir.
Dündartepe, Kaledoruğu (Akalan Kalesi) Kazıları
1940 yılında Kılıç Kökten ve Tahsin Özgüç ilk olarak Kılıç Kökten tarafından saptanan Dündartepe'de kazılara başlamışlardır. Bu çalışmalar 1941 yılında da sürdürülmüş ve Prof. Nimet Özgüç de heyete katılmıştır. Aynı yıl Dündartepe dışında, Tekkeköy ve Kaledoruğu höyüklerinde de kazı yapılmıştır.
Dündartepe Kazısı
Dündartepe yahut diğer adıyla Öksürüktepe, Samsun merkez ilçenin 3 km güneydoğusunda bulunan 15 m yüksekliğindeki höyüktür. Kalkolitik, Eski Tunç ve Hitit çağlarına ilişkin üç kültür katı saptanmıştır. Höyüğün tepesindeki en son yerleşme Eski Tunç Çağı’na aittir. Höyüğün eteklerinde Hitit yerleşmesine rastlanmıştır. 1. kültür katında Kalkolitik döneme tarihlenen yapı kalıntıları, el yapımı seramik parçaları, pişmiş toprak ağırlıklar, çakmaktaşı bıçak vs. bulunmuştur.
Höyüğün tepesinde ve eteklerindeki 2. kültür katı Eski Tunç Çağı’na tarihlenmektedir. Yangınla sona eren bu katta dörtgen planlı ev ve ocak, koyu gri renkli, içi kırmızı ya da kahverengi kaplar, kemik eşyalar, pişmiş toprak ağırşaklar bulunmuştur. Höyüğün tepesi dışında eteklerinde Hitit dönemine tarihlenen 3. kültür katında üç yapı katı saptanmıştır.
Birinci yapı katında taş temelli kerpiçten evler (M.Ö. 1500-1200), ikinci yapı katında taş temel kalıntıları (M.Ö.1500), üçüncü yapı katında çoğu boya astarlı, çarkta yapılmış ve iyi fırınlanmış seramik buluntuları, pişmiş toprak mühürler, hayvan heykelcikleri, kemik iğneler (M.Ö.1500’den önce) ele geçirilmiştir.
Akalan Kalesi
Samsun Atakum ilçesi Çatmaoluk ve Kulacadağ Köyleri arasında kuzey, güney ve batısı Karadere Çayı ve kollarıyla sınırlanan yüksekçe bir platonun ilk yamacında kurulmuştur. Uzunluğu yaklaşık 350 m, genişliği ise 50-70 m'dir. Etrafı yaklaşık 1 kilometre uzunluğunda ve 4- 4,5 metre yüksekliğinde surlarla çevrilidir. Kalenin kurulduğu tepe büyük ölçüde kayalık olduğundan surlar topoğrafyaya uydurulmuş kayalar surlara temel olmuştur. Arazinin durumuna göre surlar yer yer oldukça eğimli yapılmıştır. Kalenin ortasında höyük olduğu tahmin edilen bir yükselti bulunmaktadır. 1906 yılında Toduraki Macridy tarafından kazılan Akalan Kalesi'nde çok sayıda çanak-çömlek ve pişmiş toprak mimari kaplama levhası çıkmıştır. Buluntular İstanbul Arkeoloji Müzesi'nde korunmaktadır.
19 Mayıs Üniversitesi öğretim görevlisi Dr. Michael Deniz Yılmaz’ın “Akalan Kalesi ve Çevresi (Samsun) Arkeolojik Yüzey Araştırması” başlıklı çalışmasında şu ayrıntıya yer verilmektedir:
“Akalan Kalesi, Ege ve Yunanistan ile İç Anadolu ve Samsun çevresinin ticari ve sosyo-kültürel etkileşimlerinde önemli rol oynayan bir antik yerleşimdir. Kültürel alışverişin Anadolulu (yerli) halk üzerindeki etkilerini ve bu halkın rolü konuları yanı sıra yine bu halkın Samsun’a (Amisos) yerleşen Egeli (Miletoslu) kolonistlerle olan etkileşimleri hakkında önemli veriler sunacak bir yerleşim özelliği göstermektedir.”
Gerçekleştirilecek çalışmanın ana öğesini bir Demir Çağı yerleşimi olup MÖ 7.-6. yüzyıllarda Klasik Çağ Ege Kültürleriyle münasebetlerde bulunan ve bu kültürlere ait buluntular barındıran Akalan Kalesi ve 10 km etrafındaki yakın çevresindeki çağdaşı yerleşimlerin tespitiyle tescili ve bu kentlerle olan benzerliklerini inceleme oluşturmaktadır.
Karadeniz Arkeolojisi Tekkeköy Kazı Çalışmalarıyla devam edecektir.
Yararlanılan Kaynaklar:
İ. Kılıç Kökten-Nimet Özgüç-Tahsin Özgüç, 1940 ve 1941 Yılında Türk Tarih Kurumu Adına Yapılan Samsun Bölgesi Kazıları Hakkında İlk Kısa Rapor.
Mehmet Özsait, 1990 Yılında Ordu-Mesudiye Çevresinde Yapılan Yüzey Araştırmaları.
Michael Deniz Yılmaz, Akalan Kalesi ve Çevresi (Samsun) Arkeolojik Yüzey Araştırması.
Atila Türker, Dombalaktepe Kazısı 2021: Başlangıç raporu ve İlk Sonuçlar, 42. Kazı Sonuçları Toplantısı, c. 1, s. 253
Akın Temür, Arkeolojik̇ Devirlerde Tekkeköy, Tekkeköy Tarihi, - Dünden Bugüne: Antik Dönem, c. 1, s. 61-63
