Taş ocağı, inşaatlarda kullanmak üzere taş ve benzeri minerallerin açık ocak madenciliği yöntemiyle çıkarıldığı, açık tipteki maden alanlarına verilen isimdir. Bu tipteki malzemeler, volkanik kayaçlardan, kaolin, mıcır, granit, kireç taşı, mermer ve kum taşından elde edilirler.
Ünye, kireç taşı bakımından oldukça zengin bir kaynağa sahiptir. Ünye Taşı adıyla bilinen ve Ünye’de çıkarılan bu taşın kullanımı oldukça eskiye dayanır. Günümüzde de önemli bir sanayi dalı olarak varlığını sürdürmektedir.
Üntaş, Ünye Kaygılar Taş Ocağı, Ünye Ocak Beton, Karayiğitler Hazır Beton Taş Ocağı gibi özel sektörün faaliyet alanına girmekteyken yaklaşık sekiz yıl önce Ünye Belediyesi de taş ocağı işletmeciliğine dahil oldu. Karaarmut taş ocağında yol malzemesi üretimine başladı.
Yakın dönemde Ünye Taşı’nın Tekkiraz Velibayraktar Mahallesi dışında, Döşemedibi Taşhane mevkiinde de Taş Ocakları bulunmaktadır. Geçmişten bu yana taş işçiliği konusunda yetişmiş ünlü ustalarımız vardır; bunlardan biri “Parmaksız İsin Usta” lakaplı merhum Hüseyin Erkoç’tur.
Ünye Taşı, zorluk oranı yüksek, basınca ve eğime dayanıklı bir inşaat malzemesidir. Park, bahçe, peyzaj ve iç dekorasyon ile kaplama malzemesidir. Türkiye’de ve dünyada oldukça özel binalarda kullanılmaktadır. Geçmiş yıllarda bina inşaatında, eski Ünye evlerinin girişindeki sahanlıkların döşenmesinde, kuyu taşı, çeşme ve su yalakları, sarnıç, dibek ve çamaşır teknesi ile plâki taşı, su ve el değirmenleri yapımında kullanılmaktaydı. Günümüze ulaşmayı başaran en eski yapılardan Ünye Saray Camii ve tarihi Ünye evlerinden bazıları Ünye Taşı’ndan inşa edilmiştir.Ünye Taşı ve taş ocaklarına dair Osmanlı Arşivlerinde birçok belge bulunmaktadır.
20 Eylül 1866 tarihli belgede, Gayrimüslim bir vatandaşa ait taş ocağı üzerinden nitelikli olmayan taşların vergiye tabi olmaması talep edilmektedir.
İstanbul Kağıthane’deki Osmanlı Arşivi Tasnif Şube Müdürü olan hemşerimiz Araştırmacı Sabri Bacacı’dan edindiğimiz belgenin transkribi şu şekildedir:
Ünye'ye bir çeyrek mesafedeki taşhanelerden çıkan ve Karabaş oğlu Usta Yorgi kefaleti ile taşçı esnafından Suyolcu Karabaş uhdesinde ihale edilen ve Malta taşından daha elverişli bir nevi beyaz taşlardan, Karadeniz sahilinin pek çok mahallerine gönderilmekde olanlar hariç taşhanelerden çıkarılıp civarında bulunan kireçhanelerde imal olunacak hurda taşlar ile Dikilitaş civarından bulunan kireçhanede imal olunmak üzere çıkarılan diğer taşlardan vergi alınmaması.
Makâm-ı Celîl-i Hazret-i Sadâret-penâhîye Numara 9
Bu belgede “Malta taşından daha elverişli bir nevi beyaz taşlardan” diyerek sözü edilen emtia Ünye Taşı olmalıdır. Durumu rapor ederek Sadaret makamına gönderen Canik Mutasarrıfı Es Seyid Ahmet Cavid, açıklama kısmını şöyle ifade etmektedir:
Ma‘rûz-ı Çâker-i Kemîneleridir ki,
Canik ve Ünye sancakları dâhilinde kâin kazâları devre etmek için bu def‘a Ünye'ye azîmet eylediğim sırada Ünye kasabasına bir çâr-ı yek (çeyrek) mesâfede kâin taşhânelerden zuhûr eden bir nev‘i beyaz taşlar gâyetle râbıtalı ve bayağı Malta taşından daha elverişli olmağla mezkûr taşlardan Karadeniz sevâhilinde kâin pek çok mahallere gönderilmekde bulunduğu halde zikr olunan taşhânelerden şimdiye kadar cânib-i mîrî için bir şey ta‘yîn ve tahsîs olunmayarak açıkda kalmış idiği tahkîk kılındığına binâen zikr olunan taşhânelerden alınan ahcârın onda biri ve yine mezkûr taşhânelerden çıkarılıb civârında bulunan kireçhânelerde i‘mâl olunacak hurda taşlar ile Dikilitaş civârından bulunan kireçhânede i‘mâl olunmak üzre çıkârılan diğer taşların dahi kezâlik öşrü mikdârı cânib-i mîrî ye âid olmak ve şerâit-i mukarrere-i sâiresi dâiresinden çıkılmamak üzre bâ-teşvîkât Ünye meclisinde bi'l-müzâyede seksen iki senesi eylülü ibtidâsından seksen üç senesi şubatı gâyetine kadar bir buçuk seneliği yedi bin iki yüz guruş bedel ve teb‘a-i devlet-i aliyyeden Karabaş oğlu Usta Yorgi kefâletiyle Ünye'de taşçı esnâfından Suyolcu Karabaş üzerinde takarrur etmiş ve Samsun'a avdet-i âcizîde bir daha Samsun meclisinde müzâyede olunarak her ne kadar daha ziyâdeye tâlib zuhûr etmemiş ise de zikr olunan taşhânelerin bi-mennihi Te‘âla ileri senelerde icrâ olunacak müzâyedelerinde bedel-i mezkûrun refte refte terakkiyâtı me’mûl-ı kavî bulunmuş idiğinden ol bâbda Ünye meclisinden tanzîm olunan mazbatanın leffiyle keyfiyet bu def‘a Mâliye Nezâret-i Celîlesi'ne dahi arz ve beyân kılınmış ve icrâ-yı iktizâsına merhûn emr ve irâde-i aliyye-i sadâret-penâhîleri bulunmuş olmağla ol bâbda emr u fermân hazret-i veliyyü'l-emrindir. Fî 10 Ca sene 83 ve fî 8 Eylül sene 82 / (20 Eylül 1866)
Bende Mutasarrıf-ı Canik E's-seyyid Ahmed Cavid
Belgeyi transkribe ederek gönderen:
Sabri Bacacı, Araştırmacı T.C Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi Dosya Envanter Tasnif Şube Müd. Kağıthane/İstanbul
Ünye tarihi ve kültürüne verdiği katkıdan dolayı değerli hemşerimiz Araştırmacı Sayın Sabri Bacacı’ya teşekkürü borç biliriz.
O dönemde önemli bir inşaat unsuru olarak görülen ve vergilendirilen Ünye Taşı’nın Osmanlı sarayları yapımında kullanıldığı, vergi karşılığı olarak Sadaret makamından Ünye Taşı talep edildiği yine Osmanlı Arşivlerinden bilinmektedir.
Ünye Taşının Özellikleri
Ünye taşını diğer taşlardan ayıran en önemli özelliği de rengi, sağlamlığı ve kolay işlenebilir olmasıdır. Ünye Taşı doğal olarak kırmızı, sarı, beyaz ve gri renklidir. Isı yalıtım özelliğine sahiptir. Ünye taşının kullanıldığı binalar kışın sıcak, yazın ise serin olur.
Kırmızı Ünye Taşı, ocaktan çıkarılan bir çeşit kırmızı kireç taşıdır. Bu taş özellikle inşaatlarda, süs taşı olarak ve diğer tasarım projeleri için idealdir. “Kırmızı Ünye Kireçtaşı” olarak da adlandırılır. Sarı, gri ve beyaz olan diğer Ünye Taşları da aynı özelliklere sahiptir
Isparta Üniversitesi’nde 2019 yılında yapılan bir araştırmada, Ünye Taşı’nın 1.100 derece sıcakta bozulmadığı görülmüştür. Demirin ergime sıcaklığına yakın bir noktada bozulmadan kalabilen doğal bir taş olduğu kanıtlanmıştır.
Tarihi Selimiye Kışlası Ünye Taşı kullanılarak restore edilmiştir. İstanbul Esat Paşa Kültür Merkezi, Zonguldak Uzun Mehmet Camii, Antalya Topkapı Palas, Van Camii, Ordu Camii, Kastamonu Üni. Orman Fakültesi, Ordu Şeyh Şakir Efendi Türbesi, Ünye Devlet Hastanesi, Kocaeli Üniversitesi, Samsun Saat Kulesi, İstanbul Yeditepe Üniversitesi’nin tamamı Ünye Taşı ile kaplanmıştır. İstanbul Çamlıca Camii, Konya, Çankırı, Tranzon ve Kastamonu Adalet Sarayları gibi yüzlerce binada Ünye Taşı tercih edilerek kullanıldı.
Rusya, İtalya ve daha birçok ülkede kullanıldı. Örneğin Türkmenistan Ulusal Müzesi, Belçika Fortis Bank Genel Müdürlüğü, Dubai Ottoman Palace, Ukrayna Kırık Korbek Camii, Somali Camii, Amerika Rush River Stone Studios yapımında Ünye Taşı tercih edildi.
Ünye Taş Eserleri Müzesi
Ünye Tarih Kültür ve Doğa Araştırmaları Derneği’nin bir süre önce yaptığı açıklamada, Ünye’de bir taş eserleri müzesi kurulması gerektiğini vurgulanmıştı. Açıklamada: “Ünye taş ürünleri; yapı malzemesi ve dekoratif araç gereç olarak, ülke içinde ve Avrupa’da da alıcılarıyla buluşmaya devam etmektedir. Ünye kayaçlarının bir bölümü, Osmanlı Devleti zamanında taş ocakları olarak üretim hizmeti vermişlerdir. Bu kayıtların sahil köylerinden Yazkonağı (Alahna-İlane)köyünden başlayıp, iç kesimlere kadar devam etmekte olduğu görülmektedir. Ünye mezar taşları başta olmak üzere, taşlar, Ünye’nin ve Ünyelilerin hayatında yer almıştır. Bu eserlerin gelecek kuşaklara aktarılması için önemli gördüğümüz, Ünye Taş Eserleri Müzesi Türk taş eserleri kültürüne de katkılar yapacaktır.” denilmektedir.
Ünye’nin tarihi misyonunu ortaya koyan taş eserlerin kalıcı biçimde Ünye kültürüne kazandırılması, şüphesiz kentimizin il olma sürecinde önemli bir adım olacaktır.