İkiztepe, Karadeniz bölgesi Erken Tunç Çağı kültürünün anlaşılması açısından anahtar bir yerleşimdir. Antik Çağ’da Halys adıyla bilinen Kızılırmak’ın Karadeniz’e döküldüğü delta üzerindedir. Yerleşim dört tepe (höyük) üzerinde kurulmuştur. Tepe II’de Geç Kalkolitik ve Erken Tunç Çağı III, Tepe III’de Erken Tunç Çağı, Orta Tunç Çağı ve Demir Çağı yerleşimleri vardır.
İkiztepe, 1940-41 yıllarında gerçekleştirilen yüzey araştırmaları ile bilim dünyasına tanıtıldı. İsmail Kılıç Kökten, Tahsin Özgüç ve Nimet Özgüç’ten oluşan ekip, Samsun İli sınırlarında gerçekleştirdikleri araştırmalarla İkiztepe dâhil birçok yerleşim yeri keşfetti.
İkiztepe’deki ilk sistemli kazılar Türk Tarih Kurumu adına Bahadır Alkım tarafından 1974 yılında başlatıldı.
1981 yılından emekli olduğu 2012’ye kadar İkiztepe kazılarını İstanbul Üniversitesi ile Kültür ve Turizm Bakanlığı adına, Türk Tarih Kurumu’nun da maddi katkıları ile Önder Bilgi gerçekleştirdi.
3. dönem kazıları ise Önder Bilgi’den dokuz yıl sonra 2021’de başladı.
Bilgi’nin asistanı, İstanbul Üniversitesi Arkeoloji Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Aslıhan Beyazıt üç yıldan bu yana İkiztepe’de kazı başkanlığı yapıyor.
İkiztepe Höyüğü
İkiztepe Samsun’un Bafra ilçesi sınırları içerisinde yer alır. Yerleşim Kızılırmak’ın Karadeniz’e döküldüğü noktaya yakındır. Olasılıkla ilk yerleşimler deniz kıyısındaydı.
Kazılar sonucunda yerleşimin Geç Kalkolitik’te (MÖ. 4200) başlayıp Helenistik Çağ’a (MÖ. 100) kadar devam ettiği görülmüştür. (Doç. Dr. Davut Yiğitpaşa)
Prof. Dr. Önder Bilgi Karadeniz kıyılarında yaşayanlarla akraba olan İkiztepe halklarının Hint-Avrupa kökenli olduğunu ileri sürmektedir.
İkiztepe, Bafra Ovası dolayısıyla Kızılırmak deltası oluşmadan önce, bir zamanlar Kızılırmak’ın Karadeniz’e döküldüğü noktada yer alıyordu. Bu durum İkiztepe’yi kıyı ve nehir balıkçılığı açısından önemli bir konuma yerleştirmektedir. Bu aşamada bölge halklarının ağırlıkla avcı-toplayıcı topluluklardan oluştuğunu söylemek mümkündür. Ancak toprağa bağlı hayat tarzını da sürdürdükleri yani tarımsal üretim yaptıkları, çanak çömlek üretimi yanında Erken Tunç Çağı’nın habercisi olan maden işçiliğinin de bölgede başlamış olduğunu görmekteyiz.
Coğrafi konumu nedeniyle İkiztepe, hem Karadeniz kesimiyle hem de Kızılırmak Nehri boyunca Anadolu’nun diğer kesimleriyle oldukça güçlü ticari-kültürel ilişkiler içerisinde olduğunu söyleyebiliriz.
Orta Tunç Çağına tekabül eden Asur Ticaret Kolonileri evresi, bu yörede Hitit ve Asur (Kültepe) tabletlerinde Zalpa yahut Zalpava adıyla bahsedilen kenti öne çıkarmaktadır. Bölgede yerleşimler ya verimli nehirlerin ağızlarında/ kıyılarında ya tarihi doğal ticaret yolları üzerinde ya da stratejik açıdan önemli noktalarda kurulmuşlardır. Buna karşın yörede “Zalpa” kenti olarak nitelendirilebilecek bir buluntu halen elde edilememiştir.
Yine Hitit tabletlerinde sözü edilen Karadeniz halkı Kaşkaların da izine rastlanamamıştır. Hititlerin amansız düşmanı Kaşkalar, kutsal Hitit şehri Nerik’i ele geçirip yıllarca ellerinde tuttuğu Hitit tabletlerinden anlaşılmakta ancak Nerik Kentinin nerede olduğu bilinmemekteydi. Samsun Vezirköprü / Oymaağaç Höyüğünde yapılan 2007 kazılarında Nerik kentinin burası olduğu tespit edilmiştir.
Coğrafi yapı ve Tabakalaşma
İkiztepe topografik açıdan iki büyük iki de küçük olmak üzere toplam dört tepeden oluşmaktadır. Bu tepeler 360 m. (kuzey-güney) ve 200 m. (doğu-batı) boyutlarında, oval biçimli 66 dönümlük bir alanı kapsar.
Tepe I: Bu yükseltilerin en büyüğüdür. Ovanın bugünkü düzeyinden 29 m. yüksekliktedir. Doğu-batı doğrultusunda yer alan oval biçimli yerleşim, 180x130 m. boyutundadır.
Tepe II: Tepe I’in 50 m. kadar kuzeyindedir. (115x90 m.)
Tepe III: Tepe II.’nin 50 km. kuzeybatısında, 16 m. yükseklikte, oval biçimlidir. (45x108 m.) En önemli buluntuların elde edildiği yerleşimdir.
Tepe IV: Tepe I’in 40 m. kuzeybatısındadır.16 m. yüksekliktedir. (90x80 m.)
İkiztepe’de gerçekleştirilen kazılarda toplam 3 kültür katı saptanmıştır.
I. Kat: Er-Hitit ya da Geçiş Çağı (MÖ. 2100-1700)
II. Kat: Erken Tunç Çağı (MÖ. 3000-2500)
III. Kat: Geç Kalkolitik Çağ. (MÖ. 4300-3200)
Tepe I’de A açmasında Dromoslu Mezar yapısı Hellenistik Döneme aittir.
Tepe III’de Geç Demir Çağı, Hellenistik Çağ ve Bizans dönemi yerleşmeleri tespit edilmiştir. Son yıllarda yapılan bu tespitler özellikle çanak çömlek parçalarında yapılan çalışmalar sonucu ortaya çıkmıştır.
İkiztepe Ana Tanrıça İdolleri
Neolitik dönemden itibaren devam eden Ana Tanrıça Kültü’nü temsil eden, aynı zamanda bereket ve çoğalma ile ilgili idoller ve heykelcikler İkiztepe buluntuları arasında önemli bir yer tutar. Pişmiş topraktan üretilen bu figürinlere benzeyen semboller İkiztepe mızrak uçları üzerinde kabartma bezeme olarak yer almaktadır. Boğa başını andıran “W” biçimindeki figürler ise Anadolu’da Neolitik Dönem’de görülür. Çatalhöyük kazılarında benzer figürinlerin ele geçirilmesi, İkiztepe kültüründe ve Hititlerin Fırtına Tanrısı Logosunda tekrar karşımıza çıkması, Anadolu Kültür yapılanmasında özel olarak incelenmesi gereken bir olgudur.
İkiztepe buluntuları ağırlıklı olarak ETÇ III dönemine aittir ve İkiztepe mezarlıklarında ele geçirilmiştir.
İkiztepe Mezarlığı
İkiztepe Kazıları 1980 döneminde Eski Tunç lll'e ait büyük bir nekropolün varlığının saptanmış ve gömüt hediyeleri arasında çok sayıda madeni eser ele geçirilmiştir. Maden endüstrisine ait İkiztepe’de çok sayıda atölye bulunamasa da, bulunan madeni eserler Tunç Çağı’na katkılarından dolayı önemlidir.
Madeni eşyalar yanında diğer en önemli buluntular yine İkiztepe Mezarlarında ele geçirilmiştir. Kazılarda Tepe I civarında 665 adet mezar bulunmuştur. Bunlar basit toprak mezarlardır ölüler mezarlara kolları iki yanda sırtüstü yatırılmışlardır. Ölü eşyası olarak çok çeşitli seramikler, metal eserler /silah-takı) figürinler, taş eserler bırakılmıştır. Bebekler ise ev içlerine gömülmüştür.
ETÇ III’de İkiztepe halkının özellikle madeni savaş araç gereçlerine bu kadar çok sayıda sahip olması, kadın mezarlarında bile bu nesnelerin bulunması, halkın savaşçı bir toplum olduğunun göstergesidir.
Ayrıca halkın ana ve bereket tanrıçasına inandıkları, çok sayıda ele geçen idollerden anlaşılmaktadır. İdareci sınıf ise halk gibi yaşamakta, İç Anadolu Bölgesi'nin beyleri gibi ayrıcalıklı sınıf özellikleri taşımamaktadır.
İkiztepe Buluntuları
Erken Tunç Çağı II mezarlarından ele geçen 1000’den fazla metal buluntu içerisinde silah (mızrak ucu, balta, hançer, ok ucu,), alet (delici, kesici, ustura, keski, kalem, maşak kanca, iğneler), takı (halhal, bilezik, küpe, yüzük, pendantif= sarkıtma gerdanlık) ve semboller (ikili veya dörtlü sarmal ve boynuzlu plakalar) dikkati çeker.
Dörtlü Sarmal Plakalar: İkiztepe’de Erken Tunç Çağı III dönemi mezarlık buluntuları arasında ele geçirilen İkili ve Dörtlü Sarmal Plakaların işlevleri net olarak belli olmamakla birlikte saygınlık nesneleri arasında yer aldıkları düşünülmektedir. Toplam 15 adet dörtlü sarmal, 3 adet de ikili sarmal ortaya çıkarılmıştır. Kabartmalı törensel mızrak ucu veya dörtlü sarmal plakalar yüksek arsenik içeren bakırdan yapılmıştır.
İkili ve dörtlü sarmal plakaların genelde genç ve erişkin mezarlarında ele geçmiş olması ve bunların mızrak uçları ile beraber bulunması bu plakaların savaşçı kültürünün bir parçası olabileceğini düşündürmektedir. Normalde kadınlara ait olmayan bu geleneğin örneklerinin 50 yaş üstü kadınlarda da görülmesi, kadınların ileri yaşlarda erkeklere tanınan bir takım ayrıcalıklara sahip olabildikleri şeklinde yorumlanabilir.
İkiztepe iskeletlerinde sıkça rast gelinen kafa yaralanmalarının çoğunlukla erişkin erkeklerde görülmesi ve ölümle sonuçlanan bu yaralanmaların kesici, delici ve küt silahlardan kaynaklanmış olması, İkiztepeli erkeklerin içinde yer aldığı bir savaş durumuna yorumlanmıştır.
Aşı Boyası: İkiztepe gömüt gelenekleri içinde karşımıza çıkan bir başka özel uygulama ölülerin üzerine aşı boyası serpilmesidir. Bölgede toplam 11201 mezarda aşı boyası serpilmesi geleneğini görmekteyiz.
Ayrıcalıklı Gömütler: Gömütler arasında bazıları mezar eşyalarının zenginliği, mezar eşyalarının düzenlenişindeki özen ve farklılık, yaş ve cinsiyetle uyumsuz eşyaların seçimi gibi bir takım kriterler ile değerlendirildiği zaman diğer mezarlardan ayrılmaktadır. Bu durum toplumsal yapının işleyişine dair bazı ipuçları vermekte, sınıfsal ayrımın İkiztepe’de halkları arasında da başladığını göstermektedir.
Trepanasyon Uygulaması
İkiztepe’de hepsi ETÇ III dönemine ait toplam 7 iskelete ait kafataslarında trepanasyon (beyin ameliyatı) izlerine rastlanmıştır. İskeletlerin hepsi erişkin sınıfa ait bireylerdir. Bunlardan genç erişkin bir kadına ve cinsiyeti belirsiz erişkin bir erkeğe ait olan dışındakilerin hepsi erkek iskeletleridir. Erkeklerden biri genç erişkin, ikisi erişkin, ikisi ise 50 yaş üzeri bireylerdir. Toplam 7 birey için beş farklı yatış yönünün varlığı trepanasyon uygulanan bireylerin belirli bir yön tercih edilmeden gömüldüklerini gösterir şekildedir.
İkiztepe Yerleşiminin Mimari Özelikleri
İkiztepe mimarisinde ana malzeme ahşaptır. Ahşap evler gruplar halinde ama ayrık düzende köy içine serpiştirilmiştir. Yapılar genelde dörtgen planda, 25 ile 70 metrekarelik alanlara sahiptir. Evlerin tabanları sıkıştırılmış kille yapılmıştır. Bazı yapıların ise zemini ahşaptandır. Yapılar kesinlikle taş temel üzerine oturmamaktadır. En alt sıra tomrukların çürümemesi için alta geliş güzel yassı taşlar konmuştur.
Tarihöncesi dönemlere ilişkin tabakalarda tespit edilen bu yapı tekniği, günümüzde Karadeniz bölgesinde "çantı" adı verilen mimari geleneğin bilinen ilk örnekleridir. Bu yapılar, üst üste dizilen tomrukların köşelerde “geçme” tekniğiyle birleştirilmesiyle inşa edilmiştir.
Yararlanılan Kaynaklar:
İ. K. Kökten, –N. Özgüç- T. Özgüç: 1945 “1940 ve 1941 Yılında Türk Tarih Kurumu Adına Yapılan Samsun Bölgesi Kazıları Hakkında İlk kısa Rapor” Belleten 9/35, Ankara, 361-400
Önder Bilgi, Samsun İkiztepe Arkeolojik Kazıları Tepe III çalışmaları (1993-94).
Uluğ Bahadır Alkım, Birinci ve İkinci Dönem İkiztepe Kazıları (1983)
Davut Yiğitpaşa, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü
A. D. Varilci, İkiztepe Buluntuları ve Karadeniz Arkeolojisi, 10.02.2021, Ünyekent
Aslıhan Beyazıt, İkiztepe’de Protohistorik Cağ’ın Kadın Simgeleri-Aktüel Arkeoloji Dergisi, 2023
Aslıhan Beyazıt, Burhan Gülkan, Burçin Afşar, İkiztepe Kazısı 2021-2022 Yılı Çalışmaları, 43. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara 2023
