Mobbing ( ingilizcesi YILDIRMA ) kavrami, dilimize ingilizceden girmistir ve ingiliz dilinde “mob” kökünden ( yasal olmayan biçimde siddet uygulayan kalabalik veya “çete” anlamindadir. ) gelmektedir. Latince MOBILE VULGUS :kararsiz, kalabalik, siddete yönelmis topluluk anlamindadir, buradan mobbing türemistir. Ingilizce’de mobbing sözcügü ise bir eylemi bildirir. Bu eylem : Psikolojik siddet, kusatma, topluca saldirma, rahatsiz etme veya sikinti verme anlamlarini içerir. Psikolojik tacizin isyerinde yasanmasidir. Mobbing diyebilmemiz için tacizin sürekli olmasi ( en az 6 ay ), kasitli olmasi, çalisani isyerinden uzaklastirmayi amaç edinmesi ve sistematik-tekrar eden olmasi gereklidir. Mobbing, anlik öfke olayini içermez, yani kisilerin isyerinde bir anlik öfke ile bir defa yaptiklari tartisma mobbing kapsamina girmez. Mobbing yapan kisi üst amir de olabilir, ayni esdegerde baska bir isçi de olabilir. Genelde en fazla mobbing'e ugrayanlar, saglik çalisanlari, ögretmenler, ev çalisanlaridir. Isyerine yeni girmis bir çalisanin mobbinge ugrama riski, eskilere göre daha fazladir.
Lütfen bu yazilanlari dinlerken veya okurken mobbing'in içine girin ve sizin için böyle bir saldirinin olup olmadigini düsünün.
20. Yüzyilin son dönemlerinden 21. Yüzyila birakilan kötü miras : Mobbing
Yildirma ( MOBBING ) kavrami, henüz 20. yüzyila ait bir kavram ( ( 1984 ). Kavrami Ortaya atan ilk kisi Dr.HEINZ LEYMANN isimli bir isveçlidir. ilk kez 1984’de Isveç’de “Is Hayatinda Güvenlik ve Saglik” konulu bir raporda Heinz Leymann tarafindan ortaya atilmistir. Dr. Heinz Leymann, mobbing terimini is hayatindaki baski, siddet ve yildirma hareketlerini tanimlamak için kullanmis ve “Mobbing, duygusal bir saldiridir. Bir veya birkaç kisi tarafindan diger bir kisiye yönelik olarak düsmanca ve ahlak disi yöntemlerle sistematik bir biçimde uygulanan psikolojik bir terördür ” seklinde tanimlamistir. Eger bu terör okulda ise okul örgütleri için “bullying”, isyerleri için ise “mobbing” kelimesi kullanilir. Kanun haline gelmesi, yasalara girmesi yani resmiyet kazanmasi için ise neredeyse 10 sene sonra oldu. Isveç’te 1993 yilinda çikarilan ‘Isyerinde Kisilerin Magdur Edilmesi’ adli kanunla da ilk kez yasal bir durum haline gelmistir.
Mobbing uygulandigi kiside ruhsal sikinti yaratsa da aslinda, mobbing uygulayan kisi veya toplulugun da ruhsal olarak normal oldugunu söylemek imkansizdir, hastalikli bir ruh halinin tezahürüdür. Hastalikli bir ruh haline sahip kisi veya topluluk, nasil saglikli idare ve yürütme görevini yapabilir ? Bu da imkansizdir.
Alt ve üst pozisyonlarin belli oldugu hiyerarsik yapilanmis gruplarda daha üst mercilerin, bu gruplari kontrolünün zayif oldugu isyerlerinde, ya da mobbingin görmezden gelindigi kurumlarda, mobbing'in hatali olarak ISYERINDE DISIPLIN SAGLAMA olarak algilandigi kurumlarda, Maalesef MOBBING tüm acimasizligiyla ortaya çikmaktadir.
Bu acimasiz yildirma harekati, gücü elinde bulunduran kisinin ya da grubun, digerlerine ruhsal yollar kullanilarak, uzun süreli ve sistemli baski uygulamasi, duygusal saldiri yapmasi ve kisiyi neredeyse yasantisindan bezdirmesi ile kendini kurumda gösterir.
Mobbing çok degisik metotlar kullanir.Bunlara birkaç örnek verirsek : Haksiz yere suçlama, dedikodu yoluyla sayginligini zedeleme, küçük düsürme ve hatta fiziki müdahale ile dogrudan veya dolayli yoldan siddet uygulayarak, bir kisiyi isi birakmaya zorlayabilir. Mobbing asla iyi niyet barindirmaz, kötü niyetli bir eylemdir.
“Yildirma” yani MOBBING, günümüzde kurumlarin verimini düsürmekte, gelir kaybina neden olmakta, kurumun liyakatsiz kisilerin eline geçmesine hizmet etmekte, hatta kurum'un çökmesi vakalarina neden oldugu için, artik tüm toplum hatta kurum sahipleri bile bu konuya daha da önem vermektedirler.
son yillarda özellikle Hukuk, buradaki magduriyetler ile ilgili bir çalisma sahasi açmis, her geçen gün de bu sahada is hacmi artmaktadir. Öte yandan sosyoloji bilimi de, pskiyatrinin de yardimini alarak konuyu toplumsal rahatsizlik olarak çalisma sahasina almistir.
Ülkemizde ise yukarida saydigimiz kurum zaafiyetleri ( üst mercilerin, mobbing uygulayan gruplari denetlemesinin zayif oldugu veya hiç olmadigi isyerleri,ya da mobbingin görmezden gelindigi kurumlarda, mobbing'in hatali olarak ISYERINDE DISIPLIN SAGLAMA olarak algilandigi kurumlarda ) nedeniyle konuya bati toplumlarindaki kadar ilgi gösterilmemektedir.
Bes grup Mobbing davranisi vardir :
1. Grup: Kendini Göstermeyi ve Iletisim Olusumunu Etkilemek : Bu grupta, amir çalisanin kendini gösterme olanaklarini kisitlar, sözünü sürekli keser, çalisana bagirir ve yüksek sesle azarlar, yaptigi isi sürekli elestirir vb.
2. Grup: Sosyal Iliskilere Saldirilar : Çevredeki insanlar çalisanla konusmaz, çalisanin baskalarina ulasmasi engellenir ve sanki orada degilmis gibi davranilir vb.
3. Grup: Itibara Saldirilar : Insanlar çalisanin arkasindan kötü konusur, asilsiz söylentiler çikarilir ve çalisan gülünç durum düsürülür, cinsel imalar yapilir vb.
4. Grup: Kisinin Yasam Kalitesi ve Mesleki Durumuna Saldirislar : Çalisan için hiçbir özel görev yoktur, verilen isler geri alinir, çalisana anlamsiz isler verilir ve isi sürekli degistirilir, mali yük getirecek genel zararlara sebep olunur vb.
5. Grup: Kisinin Sagligina Dogrudan Saldirilar : Çalisan fiziksel olarak agir isler yapmaya zorlanir, fiziksel siddet tehditleri yapilir, (ör: fiziksel zarar, dogrudan cinsel taciz vb.)
Mobbing'in nedenleri :
Tüm dünyada yayginlasmis neo- liberal politikalarin egemen olmasi, Ekonominin bozulmasi, Kurum disinda issizligin giderek artmasi, kurum disindaki issiz insanlarin çok daha düsük ödeme kosullarinda çalismaya her an hazir olmalari, artan issizilik sonucu is ve isçinin patronlar tarafindan daha da degersiz görülmesi ve bu durumun kendilerine mobbing yapma cesareti vermesi, asiri kapitalist bir isyeri haline dönüsüm ve kar amacinin hadsiz duruma sokulmak istenmesi, vahsi kurum disi ve kurum içi rekabetin tek çikar yol olarak gösterilmesi ve algilanmasi, Insan kaynaklari masraflarinin düsürülmek istenmesi, kurumda takim çalismasi anlayisinin olmamasi ya da düsük olmasi, psikolojik tacizin, disiplinin ve verimin artirilmasinda araç olarak kullanilmasi, post-fordist olarak tanimlanan esnek üretim biçimlerinin yarattigi kurumun gelecekteki istihdamina karsi olan güvensizlik, asiri is yükünden kaynaklanan doyumsuzluk, çalisma ortaminin demokratik olmayan niteligi, çalisma ortamindaki mevcut ve yanlis olan liderlik biçimi, isler ters gittiginde birini suçlama ve suçlu bulmaya dair toplumsal aliskanliklar,sikâyet prosedürünün isletilememesi, Kurum içi egitimlerin önemsenmemesi, özellikle çogul roller ile ortaya çikan rol belirsizligi ve rol çatismasi ile baglantili olduguna dikkat çekilmistir. Bu özellikler Mobbing'i kurumda ortaya çikaran ilk akla gelen etkenlerdir.
Mobbing toplumsal kültür ve deger yargilari hatta bir milletin karakteri ile de ilgili bir patolojik durumdur. Mobbing'in çikis oktasinda irksal yapi, sinifsal durum hatta cinsiyet de rol oynayabilir.Mobing uygulama siddeti ve süresi arttikça, fiziksel ve duygusal tahribat orani da artacaktir.
Dünya Saglik Örgütü'nün tesbitine göre mobbingin en kolay ortaya çiktigi kurumlar : Kurumda çalisan bireyler arasinda GÖREV tanimlarinin iyi yapilamadigi, isbirligi ve dayanismanin görülemedigi, bireyler arasi kiskançligin hakim oldugu, ortaya çikan problemlerin akil ve mantik yoluyla çözülemedigi, problemlerin her defasinda çözülemeyip pansuman tedbirler alinmasi ve problemlerin gizlenmesi sonucu gelecekte daha büyük problemlere maruz kalan kurumlardir.
Mobbing Yayginlasiyor mu ?
Maalesef ülkemizde bu konuda net sayiyi bilemiyoruz. Amerika Birlesik Devletlerinde kayitli bilgilere göre Mobbing uygulanmasi Maalesef kadin çalisanlarda erkeklerdekin yaklasik 3 karti oraninda. ABD'deki son 2 yil baz alinarak sorgulanan verilere göre : Bir is yerinde kadin çalisanlarin neredeyse yarisi mobbing'e ugrarken, erkek çalisanlarin ise % 15'i mobbinge ugramaktadir. Burada da görülüyor ki ciddi bir cinsiyet ayrimi yapiliyor. Kadinin genellikle ekonomik özgürlügünü elde etmis gibi görünen Amerikan toplumunda dahi daha savunmasiz olusu, zayif olusu, kurumdaki mobbing istahini artirmaktadir. ABD’de yaklasik % 15 - 20 oraninda kamu çalisanina mobbing uygulanmistir ve bu oran artmaya devam etmektedir.
Mobbing bazi meslek gruplarinda daha sik görülmektedir. Yapilan bir çalismada Tayvan’da saglik çalisanlarinda mobbing yayginligi % 50'nin üstüne çikmistir. Bu oran sözel ve fiziki siddet oranlarinin bile üstündedir.
En büyük oran ise bu konuda Bosna- Hersek Cumhuriyetinden gelmistir. Bosna'da saglik çalisanlarina yapilan mobbing orani % 80'lere dayanmistir. Ama Maalesef daha kötüsü bizde : Ülkemizde hemsirelerde mobbing'e maruz kalma orani %90'a yakin oldugu bildirilmistir.
Mobbing yapanlarin ortak özellikleri
Bu kisiler antipatik'dirler, vicdan ve merhamet duygulari eksiktir, asiri denetleyici, süpheci, korkak ve sinirlidirler. Insan iliskileri çok kötüdür. Gücün hep kendisinde olmasini isterler, kötü niyetlidirler, olumsuzdurlar, hileli eylemlere basvurmaktan çekinmezler, insanlari gözlerini bile kirpmadan harcayabilirler. Kendi çikarlarini çok düsünen ve kendilerini hastalik derecesinde seven, bencil insanlardir.Bir kurumda kimden korkuyorlarsa, korktugu kisileri denetim altinda tutmak için güç kullanan, kendini diger insanlardan sürekli üstün gören bir tutum ve davranis içindedirler. Kendi kurallarini isyerinin kurallariymis gibi uygulama istekleri vardir, bu amaç için baski ve siddet uygulayabildikleri, bu amaçla sürekli bir disiplin kurmaya çalistiklari, MOBBING'i de disiplin uygulama çalismasi olarak degerlendirdileri en bilinen özellikleridir.Kurumda kurmak istedikleri sey aslinda KORKU IMPARATORLUGU'dur.Korku yaratarak egemenlik kurmayi amaçlarlar.
Insan için var olan her türlü farkliligi kötü anlamda yani mobbing nedeni olarak kullanirlar ( cinsiyet, dini inanç veya inançsizlik, etnik, irksal farkliliklar, ten rengi, engellilik durumu vs. ). Ön yargilidirlar. Asiri ve anormal duygusal tepkiler sergilerler.
Mobbing için suçlama örnekleri :
Çalisani, yeterli çabayi göstermemekle suçlamak, • Çalisani, yasindan dolayi deneyimsizlikle itham etmek ve asagilamak, • Isyeri imkânlarindan faydalanilmasini engellenmek, • Asiri is yüklemek, makul olmayan sürelerde isin bitirilmesini talep etmek, • Çalisana, görevi ile ilgili olmayan ya da basarisiz olacagi isler vermek, • Çalisana sürekli hatalarini hatirlatmak, • Isle ilgili düsüncesini açiklamasina izin vermemek, • Is arkadaslari ya da müsteriler gibi üçüncü kisilerin önünde hakaret etmek ya da küçük düsürmek, • Performansi hakkinda agir ithamlarda bulunmak, • Isten atmakla tehdit etmek, • Çalisanin telefon ya da e-postalarina cevap vermemek, • Çalisani, bulunmasi gerekli toplantilardan haberdar etmemek, • Çalisanin is arkadaslariyla iletisim kurmasini engellemek, izole edecek fiziksel bir is ortami yaratmak, • Çalisan hakkinda söylenti yaymak ya da dedikodu yapmak, • Çalisana basit ya da az görev vermek, • Çalisana fiziksel siddet uygulamak ya da uygulanacagina dair tehdit etmek, • Çalisanin ruh sagligi hakkinda imalarda bulunmak.
Mobbing'e kimler maruz kalir?
En büyük sikinti da burada zaten. Esasen kuruma en faydali olabilecek en zeki, en yetenekli, problemlere alternatifli de olmak üzere en çok çözüm üretebilen, en arastirmaci, asla politik davranis içinde olmayan, dürüst, güvenilir, etik anlayistaki, isinde en basarili, meslegini seven, sempatik, insan iliskileri iyi olan kisiler MOBBING'e maruz kalma açisindan en çok tehlikede olanlardir. Hele bir de YASLI iseler bu oranlar maalesef daha da artacaktir.
Mobbing'in maruz kalanda olusturabilecegi
ruhsal bozukluklar
Yapanin zemininde de psikolojik rahatsizliklarin oldugu mobbing'in, maruz kalanlarda da ruhsal bozukluklar yapabilecegi kesindir. Bu tabloyu derinlestiren üç önemli etken vardir : Mobbing'in uygulanis sekli, siddeti ve süresi. Mobbing maruzu kiside ortaya çikabilecek ruhsal bozukluklar : Sikinti ( anksiyete ) hissi ve belirtileri, öfke hali, karamsarlik, uyku sorunlari, depresif belirtiler, davranis sorunlari olabilmektedir. Uyum bozuklugu ve panik bozukluklar, panik atak, somatizasyon, konversiyon, agri bozukluklari da sik görülebilmektedir. Ortaya çikan bu ruhsal bozukluklar, bazi cilt hastaliklarini, gastro intestinal hastaliklari, hipertansiyonu tetikleyerek, sekonder hastaliklarin da ortaya çikmasina neden olabilir ( psikosomatik ).
Daha da tehlikeli bir durum var : Mobbing'e maruz kalan kisi bu sorunla bas edebilmek çikis yollari ararken, daha kötü bir batakliga saplanabilir. Bu amaçla alkol tüketimine, sigara tüketimine, uyusturucu madde tüketimine, ilaç tüketimine yönelebilir.
Insan eliyle bilerek olusturulan travmalardan olan iskence, tecavüz, savas travmasi gibi olaylardan sonra bunun sonucu olarak ortaya çikanlarda görülen kronik olumsuz durumlarin en tehlikelilerinden olan Travma Sonrasi Stres Bozuklugu, maalesef MOBBING sonrasi da görülebilir. Bireyin fizik bütünlügünü tehdit eden, onu çaresiz birakan, dehset duygusu yaratan yasantilara ve yasananlara bagli gelisen “Travma Sonrasi Stres Bozuklugu” ortaya çikabilecek en ciddi ruhsal bozukluklardan biridir. Islevselligi bozar.
Mobbing basa gelince neler yapilabilir?
Mobbing yani yildirma isleminin aslinda ana hedefi maruz kalacak olan kisinin ruhsal yapisidir. Onu ruhsal olarak tahrip ederek isten kaçirmak istemektedir. Dolayisiyla iyilestirme amaciyla yapilacak her hareketimiz de ruhsal yapinin korunmasina ait olmalidir. En azindan ruhsal yapi göz ardi edilmemelidir. Bu konuda en iyi yardim sekli dost dertlesmeleri ve psikiyatri uzmani hekimlerden yardim almak olacaktir. Bu iki yardim çok önemlidir, çünkü ruhsal bozuklugun kroniklesmesini önler. Böylece birey bu mobbing saldirisinda kalici yara almadan olayi savusturabilir.
Bir mobbing olayi ile karsilasildiginda ve kurban bunu arkadasina açtiginda, ona çesitli ögütler verilir. Bu ögütler içersinde : Yeni bir is bulmasi, izin alip kafasini dinlemesi, doktor yardimi almasi, daha üst amirlere sikayet etmesi, hukuk yolu ile yasal hakkini aramasi, sendikaya durumu iletmesi, tanidigi siyasetçi bir kisiye basvurmasi, mülki amirlere basvurmasi gibi bir sürü iyi niyetle yapilmis ögüt vardir.
Fakat akli selim hareket ederek ispatli ve delilli hareket etmek lazimdir. Iste tam da bu anda akli ve zekayi kullanmak lazimdir. Olay kesinikle kabul edilmemeli, itiraz edilmelidir. MOBBING içeren davranisin kesinlikle görgü tanigi ve sahiti bulunmalidir, aksi takdirde karsi taraf inkar ederse ispati güçlesir.
En önemlisi de mobbing içeren talimatlari, yazili olarak belgelemek en dogru davranis sekli olacaktir. Maruz kalinan mobing'i yetkililer'e, daha üst yöneticiler'e iletmek gerekir. Bu durumu gerektiginde önce dost seviyesindeki arkadasimizla, profesyonel olarak bir avukat ile ve psikiyatrist ile paylasmak mutlaka gerekecektir.
Öncelikle isyerinde yasanan olayin adini dürüstçe, hiçbir tarafi kayirmadan, kollamadan koymak ve bununla tüm gerçekligiyle yüzlesmek ilk adim olmalidir.
Mobbing'i olusmadan önleme yollari :
1. Çalisma ortaminin adaletli ve liyakat esas alinarak düzenlenmesi gerekmektedir.
2. Çalisma ortamindaki ast - üst iliskisinin, bir ezen-ezilen iliskisine dönüstürülmemesi için gerekli profesyonel önlemler, kurum sahiplerince alinmali, denetim uygulamasi sik ve gizli olarak faaliyette olmalidir.
3. Çalisma ortamina, ekip çalismasinin istenen çalisma yaklasimi oldugu devamli suretle verilmelidir.
4. Demokratik ve dayanismayi temel alan bir isbölümü yapilmalidir. Görev tanimi iyice netlesmeli, sinirlar belirginlesmeli, arada kalan gri bölgeler olmamalidir.
5. Önce Görev tanimi yapilmali, sonra bu göreve en liyakatli kisi seçilmelidir.
6. Idareci pozisyona getirilecek kisilerin ya da amirlerin, liyakat disinda fiziken, ruhen ve sosyal olarak saglikli olmasi ilk sart olmalidir.
7. Kurumda bireylerin rahatlamasini, kendini yargilanmadan özgürce ifade etmesini saglayan, ama saygisizca olmayan, saygiya öncelik saglayan, duygusal ifadeye izin veren bir ortam yaratilmalidir.
8. Kurumda asiri çalismaya son verilmelidir, yasalara uyulmalidir.
9. Çalisma ortami öncelikle güvenli ve zarar verici uyaranlardan arinmis olmalidir, Kurum çalisanlarina saglikli bir fiziksel ortam saglanmalidir.
10. Kurumda çalisanlarin özlük haklari, benzer kurumlar da dikkate alinarak, yeterince saglanmalidir.
11. Kurum içersinde mobbing'i önleyici etik kurallar gelistirilmelidir, bu konuda çalisanlarin da görüsü alinabilir.
12. Kurumda çalisanlarin özellikle sosyal davranislari olumlu yönde gelistirilmeli, iletisim becerileri gelistirilmelidir. Gerekirse hizmet içi egitimlerle ya da bire bir görüsmelerle çalisan her bir bireye isiyle ilgili, sorumluluk sahasi ile alakali problem çözme becerileri kazandirilmalidir.
13. Isyerinin saglik hizmetini aldigi birimlerin de bu konuda görüslerini alarak, ilgili saglik birimleri araciligiyla koruyucu ruh sagligi uygulamalari (bilgilendirme, egitimi, danisma) yapilmalidir. Bu durum sik sik peryodik olarak tekrarlanmalidir.
14. Mobbing ile ilgili hukuksal girisimler kesinlikle engellenmemeli, adaletin tecelli edilmesi saglanmalidir.Aksi takdirde problemler daha da büyüyecek ve kurum itibarini kaybedecektir.
1. Kaynak : Türkiye Psikiyatri dernegi'nin bu konudaki aktarimlari : https://www.psikiyatri.org.tr/
2. Avukat Gülnur ERDOGAN, Izmir Barosu, Türkiye Barolar Birligi Dergisi, Sayi 83, Sayfa 318-352, 2009.
Uzm. Dr. Ali COSKUN
Ordu Tabip Odasi Baskani
dralicoskun.com
